Кұрамында есімшесі бар макал мателдер

Есімше — қазақ тіліндегі ерекше грамматикалық форма, ол негізінен етістікке тән бола отырып, заттың, іс-әрекеттің немесе жағдайдың белгісін сипаттайды. Есімше көсемше мен етістік аралығында тұратын, көбінесе сөйлемде заттың немесе тұлғаның қандай да бір әрекетті орындау тәсілін, уақытын, шартын көрсететін форма болып табылады. Есімшелердің сөйлемде қолданылуы әртүрлі болуы мүмкін, соның ішінде мақал-мәтелдерде де жиі кездеседі.

Құрамында есімше бар мақал-мәтелдер қазақ халқының ақыл-ой, философиясын, өмірлік тәжірибесін бейнелейді. Мысалы:

1. Атқа мінген артық сөйлейді. Бұл мақалда «минген» есімше қолданылған. Мақал адамның белсенділігі мен әрекетіне қатысты айтылған. Мұндағы «минген» есімше атқа міну әрекетінің өтіп жатқанын білдіреді, бұл әрекет әдетте артық сөйлей отырып орындалады деген мәнде.

2. Өмір сүрген озбайды, жеген тоқ болмайды. Бұл мақалдағы «сүрген» және «жеген» есімшелері адам әрекетінің шартын білдіреді. Әрекет ету арқылы ғана адам өмірдің мәнін түсінеді және табысқа жетеді деген ойды білдіреді.

3. Көш жүре түзеледі. Мақалдағы «түзеледі» есімше қимылдың болашақта жүзеге асатынын көрсетеді. Көштің түзелуі — бұл тек уақыт өте келе болатын үрдіс екенін білдіреді.

4. Жаңбыр жауған жерде құрт қаптайды. Мұндағы «жауған» есімше жаңбырдың қандай да бір уақыттағы әрекетін көрсетеді. Бұл мағынада есімше белгілі бір оқиғаның немесе жағдайдың өріс алуын білдіреді.

5. Жақсы сөз — жарым ырыс. Бұл мақалдағы «сөз» және «жарым» есімшелерінің мәні адамның жағымды әрекетінің әлеуметтік маңызын көрсетеді.

6. Айтып келген құтты болар. Мұнда «келген» есімше әрекеттің өткен шағын көрсетеді, бұл мақалда келген қонақтың немесе жағдайдың жақсы болатыны айтылған.

Есімше мақал-мәтелдерде көбінесе әрекеттің өткен, болашақ немесе жалғаса беретін уақытын білдіреді, сондықтан олар сөйлемдерде айқын әрі анық ойды жеткізеді. Мақал-мәтелдердегі есімшелер жиі адамның әрекетінің немесе табиғаттың белгілі бір ерекшелігін сипаттап, көп жағдайда өмірлік тәжірибені меңзейді.