Жоспарлы экономиканың басымдықтарын атаңдар. 2) 1965 жылғы шаруашылық реформасының мазмұны. Оның жарым-жарты- лай жүргізілуі неден көрінді? 3) Ауылшаруашылығы тиімсіздігі деңгейінің себептері неде? 4) 70-жылдардағы ауылшаруашылығының дамуындағы табыстар мен сәт- сіздіктерді сипаттаңдар. 5) 70-80-жылдардағы ғылыми-техникалық лықты ықпалы болды? прогрестің экономикаға қаншалықты ықпалы болды ​

1. Жоспарлы экономиканың басымдықтары

Жоспарлы экономика – бұл экономикадағы негізгі шешімдерді мемлекет немесе орталық органдар қабылдайтын жүйе. Қазақстандағы социалистік жүйе кезінде жоспарлы экономика бірнеше негізгі басымдықтарға сүйенді:

• Өндіріс жоспарының орындалуы: Мемлекет экономиканың барлық салаларын қамтитын жоспарлар жасады. Бұл жоспарлар еңбек ресурстары, өнім өндірісі, ауылшаруашылық өнімдерін жинау және өңдеу, т.б. салаларды қамтыды.
• Өндіріс күштерін дамыту: Елде өндіріс көлемін ұлғайту, жаңа кәсіпорындар ашу, өндірістік қуаттылықтарды жетілдіру жоспарланды.
• Ауылшаруашылықты дамыту: Мемлекет ауылшаруашылығы секторына зор мән беріп, оның өнімділігін арттыруды мақсат етті.
• Индустриализация: 1930 жылдардан бастап индустриализацияға бағытталған мемлекеттік саясат жүргізілді, бірақ жоспарлы экономика осы бағытты әрі қарай дамытуды жалғастырды.
• Әлеуметтік қамсыздандыру: Халықтың әлеуметтік қажеттіліктері, оның ішінде денсаулық сақтау, білім беру, тұрғын үй және зейнетақы мәселелері де жоспарлы түрде шешілді.

Бұл жүйенің басты мақсаты – экономикалық өсуді, халықтың әл-ауқатын жақсартуды және елдің әлеуметтік тұрақтылығын қамтамасыз ету.

2. 1965 жылғы шаруашылық реформасының мазмұны

1965 жылы Кеңес Одағында экономикадағы басқару жүйесін жетілдіру мақсатында шаруашылық реформа жүргізілді. Бұл реформа негізгі үш бағытта жүзеге асты:

• Өндірістік басқаруды орталықтандырудан жергілікті деңгейге ауыстыру: Бұл қадам орталықтандырылған жоспарлаудың шектеуліктерін жоюды көздеді. Өндірістік күштер мен ресурстарды тиімді пайдалану үшін салааралық және жергілікті деңгейдегі кәсіпорындарға көбірек еркіндік берілді.
• Экономикалық ынталандыру: Мемлекет кәсіпорындарды тиімді жұмыс істеп, өнім өндіруді көбейту үшін экономикалық ынталандыру жүйесін енгізді. Бұл әрбір кәсіпорынның өз пайдасын арттыруға бағытталған шаралар болды.
• Шаруашылық есеп жүйесін енгізу: Кәсіпорындар мен ұйымдарға өздерінің экономикалық жоспарларын жасауға мүмкіндік берілді, яғни олар өз жұмыстарын жоспарлау және пайда табу үшін нарықтық шарттар мен сұранысты ескеруі тиіс болды.

Жарым-жартылай жүргізілуі неден көрінді?

Бұл реформа белгілі бір табыстарға жетсе де, оның толыққанды іске асырылуы қиын болды:

• Орталық бақылаудың сақталуы: Кеңестік экономикада орталықтандырылған жоспарлау жүйесі мен мемлекеттік бақылау әлі де күшті болды, сондықтан шаруашылық реформасы толық нарықтық экономиканың талаптарына сай жүзеге аспады.
• Қызметкерлердің дайындығының жетіспеуі: Көптеген кәсіпорындардың басшылары мен мамандары жаңа жүйені тиімді түрде жүзеге асыру үшін қажетті біліктілікті иемденбеген еді.
• Тұрақтылық пен өзгерістердің арасындағы теңгерімнің болмауы: Реформа жүзеге асырылғанымен, әкімшілік, саяси және экономикалық құрылымдар өзгерістерге дайын болмады.

3. Ауылшаруашылығы тиімсіздігі деңгейінің себептері

Ауылшаруашылығының тиімсіздігі бірнеше факторлардан туындады:

• Техникалық артта қалушылық: Кеңес Одағында ауылшаруашылығының техникалық жабдықталуы жеткіліксіз болды. Мысалы, суару жүйелері, тракторлар мен басқа ауылшаруашылық техникаларының ескіргені ауыл шаруашылығының өнімділігін төмендетті.
• Қолмен еңбектің көптігі: Жоғары өнімді техника мен технологиялар болмағандықтан, ауылшаруашылығында қолмен еңбек көп болды, бұл өнімділікті төмендетті.
• Табиғи факторлар: Қазақстанның табиғи климаттық жағдайлары да ауылшаруашылығына кедергі болды. Жердің құнарлылығы, ауа райы, су ресурстарының тапшылығы ауыл шаруашылығының тиімділігін тежеді.
• Қолайсыз ұйымдастыру: Ауылшаруашылығындағы кооперативтер мен шаруашылықтардың тиімді ұйымдастырылмауы, мамандардың жетіспеушілігі, жем-шөп пен тұқымдық материалдардың сапасының төмендігі де тиімсіздіктің себептері болды.

4. 70-жылдардағы ауылшаруашылығының дамуындағы табыстар мен сәтсіздіктер

70-жылдары ауылшаруашылығында бірқатар табыстар мен кемшіліктер байқалды:

Табыстар:

• Өндіріс көлемінің артуы: Кеңес Одағында ауылшаруашылығының өндірістік көлемі ұлғайды, әсіресе астық, сүт, ет өндірісі артты.
• Механизация мен химикаттарды қолдану: Жаңа технологиялар мен агрохимикаттарды қолдану арқылы өнімділікті арттыруға ұмтылыс болды. Тракторлар мен басқа да техникалар көбейтілді.

Сәтсіздіктер:

• Қолайсыз ауа райы: Қуаңшылық пен басқа да климаттық өзгерістер өнімділікке теріс әсер етті.
• Тиімді жоспарлаудың жоқтығы: Ауылшаруашылығын жоспарлау жүйесі жетілдірілмегендіктен, өнім көлемі мен түрлері арасында сәйкессіздіктер болды. Мысалы, белгілі бір өнімдер көп өндіріліп, басқалары тапшы болып қалды.
• Қоршаған ортаға зиян: Ауылшаруашылығында химикаттар мен тыңайтқыштарды шамадан тыс қолдану топырақтың құнарлылығын төмендетті.

5. 70-80-жылдардағы ғылыми-техникалық прогрестің экономикаға ықпалы

70-80 жылдарда ғылыми-техникалық прогресс экономиканың әртүрлі салаларына айтарлықтай әсер етті:

• Өндіріс процесінің автоматтандырылуы: Жаңа автоматтандырылған жүйелер мен робот техникасы өндірісті тиімдірек етті.
• Техниканың жаңартылуы: Жаңа техника мен технологиялардың енгізілуі ауылшаруашылығы мен өнеркәсіптің өнімділігін арттырды.
• Жаңа материалдар мен энергетика саласындағы жаңалықтар: Энергетикалық көздер мен жаңа материалдар экономикаға көп пайда әкелді.
• Ғылыми зерттеулер мен инновациялар: Ғылыми-техникалық прогресс Қазақстанда жаңа технологиялар мен инновациялық жобаларды дамытуға жағдай жасады, алайда бұл үдеріс әлі де орталықтандырылған жүйе шеңберінде жүзеге асты.

Қорытындылай келе, 70-80 жылдардағы ғылыми-техникалық прогресс экономиканы жаңартуда белгілі бір жетістіктерге жетті, бірақ бұл реформалардың толыққанды нарықтық экономикаға көшуіне және инновациялардан толықтай пайда алуына кедергі болды.